नेपाल धितोपत्र बोर्डले २०७४ सालमा मार्जिन प्रकृतिको कर्जा धितोपत्र दलाल व्यवसायी (ब्रोकर) हरुमार्फत् प्रवाह होस् भनेर मार्जिन कारोबार सुविधा निर्देशन, २०७४ जारी गरेको थियो । मार्जिन लोनमा ब्रोकरको पहिचान गर्दै सो सम्बन्धी कारोबारको स्वीकृति दिने जिम्मा बोर्डले नेपाल स्टक एक्सचेञ्ज (नेप्से)लाई दिएको छ । जसको कार्यान्वयनको लागि नेप्सेले मार्जिन कारोबार सुबिधा कार्यविधि, २०७५ जारी गर्यो ।
ब्रोकर कम्पनीहरुले यस्तो प्रकारको सेवा प्रवाह गर्नको लागि नेप्सेमा आवेदन दिनु पर्ने हुन्छ । नेप्सेले आवश्यक कागजात माग गरी कार्यविधिमा तोकिएको मापदण्ड पुरा गर्ने ब्रोकर कम्पनीहरुलाई राष्ट्र बैंकमा स्वीकृतिको लागि सिफारिस गर्छ । राष्ट्र बैंकबाट स्वीकृति पाएका ब्रोकर कम्पनीहरुले मार्जिन कारोबार गर्न पाउँछन् ।
कार्यविधि जारी भएपछि सो समयमा २२ वटा ब्रोकरहरुले मार्जिन सम्बन्धी कारोबार गर्ने भन्दै स्वीकृति लिएका थिए । त्यसयता गत आवसम्म आइपुग्दा १४ वटा ब्रोकरले मात्र स्वीकृति नविकरण गराएका थिए । चालु आवको लागि थप १० वटा कम्पनीले कारोबारका लागि आवेदन दिएर केहीले स्वीकृति समेत पाइसकेका छन् । पुरानाको हकमा भने नविकरण गराउने समय असोज मसान्तसम्म समय भएको हुँदा अझैपनि मार्जिन सम्बन्धी कारोबारको पहिले नै स्वीकृति लिने ब्रोकरहरुले नविकरण गर्न सक्छन् । पुराना र नयाँ सबैले स्वीकृति र नविकरण गराएमा २४ वटा ब्रोकर कम्पनीहरु मार्जिन सम्बन्धी कारोबारको लागि तयार हुन्छन् ।
सिस्टम बाहिर नियम बनाएर शुल्कमात्रै संकलन
मार्जिन सम्बन्धी कारोबारका लागि ब्रोकर कम्पनीहरु प्रक्रिया पुर्याएर सम्बन्धीत निकायसँग स्वीकति माग्दै र नविकरण गराएर शुल्क तिर्दै गर्दा मार्जिन लोन भने उनीहरुले आजसम्म १ रुपैयाँ पनि दिन पाएका छैनन् । धितोपत्र बोर्ड र नेप्सेले मार्जिन कारोबार दिने गरी नीति नियम नबनाउँदा कम्पनीहरुले लगानीकर्तालाई अहिलेसम्म मार्जिन लोन दिन नपाएका हुन् ।
ब्रोकरहरुले मार्जिन कारोबारको लागि सेवा दिने अनुमति लिँदा नेप्सेमा १० हजार र नविकरण शुल्क १० हजार रुपैयाँ बुझाउँदै आएका छन् । कम्पनीहरुले २०७६ सालदेखि यस प्रकारको सेवा प्रवाह गर्न लाइसेन्स लिन थालेका हुन् । उक्त समयमै लाइसेन्स लिने कम्पनीहरुले हालसम्म नेप्सेलाई ४० हजार बुझाउने काम मात्रै गरेका छन् । तर, कारोबार नै शुरु गराउने प्रक्रिया भने अघि बढेको छैन ।
मार्जिन कारोबार सम्बन्धी जारी कार्यविधिमा स्पष्टता नहुँदा ब्रोकरहरुले लगानीकर्तालाई मार्जिन लोन दिन नपाएका हुन् । नियमअनुसारको टेक्नोलोजीको पनि विकास गरिएको छैन । नियम एकातिर छ भने टेक्नोलोजी अर्को तिर छ । कार्यविधिले मार्जिन लोन दिनको लागि ग्राहकको छुट्टै मार्जिन खाता खोल्नुपर्छ भनिएको छ । अब एउटै ग्राहकको त्यही ब्रोकरमा २ वटा खाता खोल्न टिएमएसको सिस्टमले दिँदैन ।
कार्यविधिले ब्रोकरलाई मार्जिन लोन दिन ‘इन्ट्रि पोइन्ट’ नै बन्द गरेको छ । मार्जिन लोन दिन सक्ने ब्रोकरले ग्राहकको अर्को खाता खोल्नु नै पर्छ भने, अर्को खाता खोल्न सिस्टमले दिँदैन । यसका लागि हामीले नेप्सेलाई कयौं पटक अनुरोध गरिसकेका छौं । नेप्सेले कार्यविधि संसोधन गर्न बोर्डबाट स्वीकति लिनुपर्ने होला । नेप्सेले सेबोनलाई भनेर कार्यविधि संसोधन गरी ब्रोकरलाई क्षमताअनुकारको मार्जिन लोन दिनन सक्ने वातावरण सिर्जना गर्नु अत्यन्तै आवश्यक छ ।
स्रोत व्यवस्थापनः
मार्जिन कारोबारको लागि स्रोत व्यवस्थापनमा पनि प्रश्न उठ्छ । नेप्से, सेबोन र राष्ट्र बैंकले मार्जिन लोन दिनको लागि ब्रोकरहरुलाई पैसा ल्याउने बाटो खुलाएको छैन । राष्ट्र बैंकले १२ करोड रुपैयाँसम्म मार्जिन लोन दिन पाउने व्यवस्था गरेको छ । आजको दिनमा २० करोड रुपैयाँ पुँजी भएका ब्रोकर कम्पनहिरु पनि छन् भने बोर्डले सबै कम्पनीलाई २० करोड रुपैयाँ चुक्ता पुँजी पुर्याउन भनेको छ ।
हाल २ करोड रुपैयाँ पुँजी भएका ब्रोकर कम्पनीहरुको पनि नेटवर्क त औषतमा हेर्दा १०/१२ करोड रुपैयाँ छ । तर, त्यो नेटवर्क भनेको अफिस सेटअपदेखि लिएर मार्केटबाट उठ्न बाँकी पैसा समेत गरेर हो । ब्रोकरहरुले त्यसबाटै दिएपनि २/४ करोड रुपैयाँ दिन सक्ने क्षमता होला तर, त्यो रकमकसलाई दिने? त्यो भेदभावपुर्ण व्यवहार गरिएको ठहर कुन लगानीकर्ताले गर्छन् । त्यसैले दिर्गकालिन स्रोतको व्यवस्थापन गरौं भनेर शुरुवात अर्थात् २०७५ सालदेखि नै हामी ब्रोकरहरुले भन्दै आएका हौं । तर, अहिलेसम्म त्यो विषयको उचित सम्बोधन हुन नसक्दा ब्रोकरले लगानीकर्तालाई मार्जिन लोन दिन सकेका छैनन् ।
ब्रोकरहरुको कुल इक्युटी गत आर्थिक वर्षको अन्त्यमा साढे ७ अर्ब पुगेको छ । त्यो भनेको औषतमा एउटा ब्रोकरको १४/१५ करोड रुपैयाँ हुन्छ । त्यसमा कार्यालयमा पनि लगानी गरिएको हुन्छ । अन्य क्रेडिट फाइनान्सिङ सहित गरेर ब्रोकरले चाहेमा २/४ करोड रुपैयाँदेखि १०/१२ करोड रुपैयाँसम्म मार्जिन लोन दिन सक्छन् । तर, त्यसको लागि टेक्नोलोजिको समस्या सामाधान हुनु पर्यो ।
साथै मार्केटको डिमाण्ड अनुसारको फण्ड आउने वातावरण हामीले बनाउन सक्नु पर्छ । त्यो भनेको बैंकबाटै ल्याएर ब्रोकरहरुले लगानीकर्तालाई दिने हो । बैंकबाट ल्याउनको लागि सेबोन, नेप्से र राष्ट्र बैंकको समन्वय भए गाँठो फुक्थ्यो । यस विषयमा ब्रोकर एसोसिएशनबाट सेबोनलाई भनिसकेका छौं भने्, राष्ट्र बैंकलाई पनि बैंकबाट जाने मार्जिन लोन ब्रोकर मार्फत् दिने व्यवस्था गरियोस् भनेर मौद्रिक नीतिमा सुझाव पठाइसकेका छौं ।
राष्ट्र बैंकको व्यवस्था अनुसार एक व्यक्ति एउटा बैंकबाट १२ करोड रुपैेयाँसम्म मार्जिन लोन लिन पाउँछन् । त्यो ब्रोकरमार्फत दिने व्यवस्था भयो भने हामीलाई स्रोतको समस्या हुँदैन ।
ब्रोकरमार्फत् मार्जिन लोन लिँदा के फाइदा ?
एउटा सेयर खरिद गर्ने चाहिने पैसामा ३० प्रतिशत ग्राहकले र ७० प्रतिशतमा ५० प्रतिशत बैंकमार्फत् र बाँकी २० प्रतिशत ब्रोकरले थप्ने भनेर हाम्रो एसोसिएशनले नेप्सेमा प्रस्ताव गरेको थियो । ब्रोकरले मार्जिन लोन दिएर फाइदा लिनेभन्दा पनि लागेको खर्चमात्रै लिएर लगानीकर्तालाई सेवा दिनेमात्रै हो ।
मार्जिन लोन बढ्दा कारोबार पनि बढ्छ र ब्रोकरले फाइदा त्यसमार्फत् नै हुन्छ । ५०, ३० र २० प्रतिशतको मोडलमा गएमा २ करोड रुपैयाँ पुँजी भएका ब्रोकरले पनि ७ करोड रुपैयाँसम्म मार्जिन लोन दिन सक्छन् भनने, २० करोड रुपैयाँ हुनेले ७० करोड रुपैयाँसम्म मार्जिन कारोबार गर्न सक्ने भए ।
बैंकले मार्जिन लोन ब्रोकरमार्फत् प्रवाह गर्दा कारोबारको परिमाण बढ्ने मात्र नभएर जोखिम समेत ३ पक्षमा बाँढिन्छ । ग्राहकमा ३० प्रतिशत हुँदा बैंकमा ५० प्रतिशत र ब्रोकरमा २० प्रतिशत जोखिम बाँढिन्छ । ब्रोकरहरुले बैंकबाट पैसा ल्याएर बीचमा बसेर कमिशन खाने भन्ने विषयपनि रहँदैन ।
बैंकले मार्जिन लोन दिने भनेको पहिले नै सेयर खरिद गरिसकेका लगानीकर्ताहरुलाई मात्र हो । तर, ब्रोकरले भने सेयर खरिद गर्ने समयमै लगनीकर्तालाई यस्तो लोन दिन्छ । पहिले नै खरिद गरेको सेयर धितो राखेपछि मात्रै बैंकले मुल्यांकनको ७० प्रतिशत कर्जा दिन्छ र लगानीकर्ताले अर्को सेयर खरिद गर्ने गरेका छन् ।
तर, ब्रोरकमा मार्जिन कारोबारमार्फत् सेयर खरिद गर्छ भने १०० रुपैयाँ पर्ने सेयरलाई ३० रुपैयाँमात्रै बुझाए हुन्छ । बिक्री गर्ने समयमा पनि बैंकबाट मार्जिन लोन लिएको जस्तो रोक्का भएको सयर खुला गर्ने झन्झट हुँदैन । ब्रोकरलाई कुन सेयर कहिले बेच्ने हो खबर गर्दा पुग्छ । साथै, मार्जिन कारोबारमा ब्रोकरहरुले बैंकले जस्तो बेसरेट, प्रिमियम जोडेर धेरै राख्ने पनि भनेका छैनौं । ब्रोकरबाट मार्जिन लोन लिँदा ग्राहकलाई ब्याजदर फाइनान्स कम्पनीहरुको हाराहारीमा पर्न सक्छ ।
ब्रोकरहरले कस्टअफ फण्डमात्रै लिने हो । त्यसमा कुन ब्रोकरले कति ब्याजदरमा बैंकबाट पैसा ल्याउँछ ? त्यसको ब्याजदर कति पर्न जान्छ ? त्यसमा भर पर्छ । तर, त्यसमा ब्रोकरहरुले स्प्रेडदर धेरै कम राखेर बजारको लागि काम गर्ने भनेर योजना बनाएका छौं ।
मार्जिन लोन ब्रोकरमार्फत् दिँदा बैंक धेरै फाइदा हुन्छ । अहिले बजार घटेको बेलामा बैंकहरुले मार्जिन कल गर्दापनि ऋणीहरुले तिर्न सकिरहेका छैनन् । बैंकलाई मार्जिन लोन नउठ्दा धेरै समस्या भएको देखिरहेका छौं । तर, मार्जिन लोन ब्रोकरमार्फत् प्रवाह गर्दा बैंकले प्रत्येक ऋणीसँग कारोबार गर्नु नै पदैन । बैंकको लागि ब्रोकर नै ऋणी हो । बैंकले ब्रोकरसँग मात्रै ‘डिल’ गर्दा हुन्छ ।
ब्रोकरले सधै कारोबार गर्ने विस्वाशिलो ग्राहकलाई मात्रै मार्जिन लोन दिन्छन् । त्यसैले यसमा डिफल्ट हुने सम्भावना न्युन हुन्छ । ब्रोकरमार्फत् जाने मार्जिन लोनमा बजार घट्दा सबैभन्दा पहिला लगानीकर्ताको ३० रुपैयाँ जोखिममा पर्छ भने त्यसपछि ब्रोकरको २० रुपैयाँ अनि सबैभन्दा पछि बैंकको ५० रुपैयाँ जोखिममा पर्ने हो । आजको दिनमा बैंकले ७० रुपैयाँ बजारमा लगानी गर्दा ३० प्रतिशत घट्दा नै उठाउन गाह्रो भइरहेको छ । तर, ब्रोकरमार्फत् जाँदा बजार ५० प्रतिशत घट्दा पनि ढुक्क भएर बस्न पाउँछन् ।
दोस्रो कुरा बजार घट्दा पनि ब्रोकरले लगानीकर्ताको ३० प्रतिशत पैसा सकिनुभन्दा अघि नै आफ्नो २० रुपैयाँ जोगाउने प्रयास गर्ने हुँदा बैंकको ५० रुपैयाँ लगानी जहिले सुरक्षित नै हुन्छ ।
ब्रोकरको क्रेडिट मार्केटको अन्त्यः
मुख्यतयः ब्रोकरको भनेको क्रेडिट मार्केट हुन्छ । क्रेडिट मार्केट भएपछि त्यो क्रेडिटलाई फाइनान्सिङ (लिमिट) गर्नुनै पर्छ । नियमावलीको व्यवस्थाअनुसार न्युनतम २५ प्रतिशत ग्राहकसँग लिनै पर्छ भन्ने व्यवसथा गरिएको छ । तर, अनलाइन कारोबार शुरु भएसँगै प्रमोट गर्ने भनेर क्रेडिट फाइनान्सिङमा २५ प्रतिशत नै लिएर सुरु गरेका थियौं । यसको मतलब १ रुपैयाँ पैसा राख्नेले ४ रुपैयाँसम्मको सेयर खरिद गर्न पाउने भए ।
तर बजारमा लगानीकर्ताहरुले यसलाई आफ्नो अधिकारकै रुपमा क्रेडिट फाइनान्सिङलाई लिनु भयो । त्यसलाई अहिले ब्रोकर कम्पनीहरुले ग्राहक मुलयांकनमा लिमिट राख्ने गर्नु गरेका छन् । बजार बढेको समयमा नाफा भएको हुन्छ । ग्राहकले पनि खुसीसाथ तिर्छन् तर, बजार घटेको समयमा भने क्रेडिट फाइनान्सिङ उठाउनै समस्या हुन्छ ।
पछिल्लो समय बजार ३० प्रतिशतदेखि ५० प्रतिशतसम्म घट्न समय नै लागेन । त्यसले गर्दा केही ब्रोकरहरुको पैसा क्रेडिट फाइनान्सिङमा फसिरहेकै छ । आजको दिनमा पनि ब्रोकरहरुको क्रेडिट फाइनान्सिङ करिब २ अर्ब रुपैयाँ छ ।
लिमिटबाट सेयर खरिद गरेर मूल्य घट्दा धेरै लगानीकर्ताहरु सम्पर्क विहिन नै हुन्छन् । बजार बढेमा त्यसता लगानीकर्ता सम्पर्कमा आउललान भन्ने आशामा हामी ब्रोकर बसेका छौं । यदी नेप्सेले मार्जिन कारोबारमा नीतिगत सहजिकरण गर्ने र राष्ट्र बैंकले मार्जिन लोन ब्रोकरमार्फत् मात्रै गर्न पाउने व्यवस्था गरी स्रोत व्यवस्थापन भएमा ब्रोकरहरुले लिमिटमार्फत् हुने कारोबार बन्द नै गर्छन् । अन्तर्राष्ट्रिय अभ्यासमा भएको नगद र मार्जिन कारोबारबाट मात्रै सेयर खरिद गर्न पाउने व्यवस्था हुन्छ । आफुसँग भएको पैसाभन्दा बढकिो सेयर खरिद गर्ने लगानकिर्ताले मार्जिन कारोबारमार्फत् सेयर खरिद गर्छन् ।
(स्टक ब्रोकर एसोसिएसन अफ नेपालका अध्यक्ष सन्तोष मैनालीले सिंहदरबासँग गरेको कुराकानीमा आधारित)
प्रतिक्रिया दिनुहोस्